واقعیت فضای مجازی و نقشه راه انقلاب اسلامی

واقعیت فضای مجازی و نقشه راه انقلاب اسلامی

فناوری و رشد فضای مجازی به صورت فزاینده درحال پیشرفت و گسترش در همه ابعاد زندگی بشر است و در این میان اگر فکری برای ساماندهی این سیل اطلاعاتی نشود، بی گمان این فرصت می ‌تواند همچون هر پدیده دوسویه دیگری به تهدید تبدیل شود. البته پرواضح است همان‌ گونه که از ترس مرگ نباید تن به خودکشی سپرد، از احتمال تهدید نیز نباید از فرصت‌ ها چشم‌ پوشید و بلکه باید زمینه استفاده هدفمند و کم‌آسیب را بیش از پیش فراهم کرد. ناگفته پیداست که دستیابی به این مهم ااماتی دارد. در همین راستا الگویی با عنوان «الگوی حکمرانی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی» را پیشنهاد شد. الگویی که شش‌ضلعی می‌ خواندش و از 6 محور اساسی شبکه ملی اطلاعات، شبکه فراملی اطلاعات، نظام حقوق بین‌الملل، گفتمان مواجهه انقلابی، شرکت‌ های بزرگ غیردولتی و بسیج سایبری فراملی تشکیل شده است. این 6 محور اگرچه از یک جنس نیستند؛ اما در موفقیت یکدیگر نقش جدی ایفا کرده و عمده اهداف جمهوری اسلامی در فضای مجازی را پوشش می دهند. در شروع بحث و به‌ عنوان مقدمه، چند مطلب مهم و تعیین‌کننده که نقش مهمی در درک مباحث خواهد داشت را خدمت‌تان مطرح می کنم:

1 باید بدانیم با چه پدیده مهمی روبه‌رو هستیم. هرچند من فضای مجازی را جهان دوم تلقی نمی کنم، اما نمی ‌توان انکار کرد که فضای مجازی تقریبا در همه سطوح زندگی فردی و اجتماعی مردم جهان نفوذ کرده و در آینده نزدیک، نفوذ خود را در چند گام تازه، تکمیل خواهد کرد. درواقع، فضای مجازی درحال ایجاد یک تمدن جدید بشری است که نه ‌فقط از تمدن‌ های قبلی به‌مراتب پیشرفته ‌تر و در عین حال پیچیده‌ تر است، بلکه علاوه‌ بر سرعت برق‌آسای خود، فراگیر‌تر است؛ یعنی دایره هضم و جذب آن از تمدن غرب مدرن بیشتر است.

2 روشن است که فضای مجازی از بطن مدرنیته متولد شده است. یعنی با وجود آنکه از آن به‌عنوان تمدن جدید تعبیر شده، اما منقطع یا در عرض مدرنیته نیست بلکه در طول مدرنیته است. بنابراین، هم جهان ‌بینی حاکم بر فضای مجازی، جهان‌بینی سکولار است و هم به‌تبع آن، ایدئولوژی زاییده از آن یک ایدئولوژی سکولار است. لذا وقتی گفته می‌شود فضای مجازی یک پدیده مدرن است، یعنی با ابتنا به اصول مدرنیسم شکل گرفته و به جلو می‌رود. البته من تسلط اصول مدرنیسم در فضای مجازی را مطلق نمی دانم و از همین جهت معتقدم شورش علیه ایدئولوژی فضای مجازی و تغییر در آن ممکن است؛ پس می ‌توان گفت، جمهوری اسلامی ایران، همچنانکه با تصرف نسبی در فناوری‌های مدرن به نفع اهداف خود از آنها استفاده کرده است، در فضای مجازی نیز این تصرف و بهره‌برداری ممکن است، هرچند نباید جانب احتیاط را از دست داد.

3  همان ‌طور که در ابتدا اشاره کردم، تلقی من از فضای مجازی، شکل‌گیری یک جهان جدید در مماس یا در بطن جهان واقع نیست. اصولا تعبیر مجازی یا virtual  کمی فریبنده است و این تصور را به وجود می‌آورد که فضای مجازی بیرون از جهان واقع خلق شده و زیستی خارج از جهان واقع را شکل می دهد، لکن از نظر من، هر آنچه در فضای مجازی رخ می دهد، حتی آنچه از آن به محیط ‌های شبیه‌ سازی‌شده، کاملا خیالی و متفاوت از جهان واقعی تعبیر می‌شود، نه‌فقط مبدأ آن جهان حقیقی است بلکه مقصد و انتهای آن هم جهان واقعی است و اگر جهان واقعی نباشد، کالعدم است. ممکن است بعضی این مجاز را با مجاز فلسفی مقایسه کنند و براساس آن فضای مجازی را امری غیر واقعی توصیف کنند، این درحالی است که در مجاز فلسفی، ایجاد کلی در ذهن نیز بالعرض وجود عینی دارد، هرچند مصداق ذاتی وجود تلقی نمی‌شود. پس هر آنچه در ذهن متولد می‌شود، وجود واقعی دارد، با این ملاحظه که نه‌فقط منشأ آن جهان واقع است بلکه می ‌تواند آثار بزرگی در جهان واقع داشته باشد. البته از آنجا که فضای مجازی یک محیط فیزیکی است، عینیت در آن از جهات زیادی با عینیت در ذهن انسان متفاوت است.

4 فضای مجازی دارای ویژگی ‌ها و مولفه ‌هایی است که اگر این مولفه‌ها عمیقا درک نشود، مواجهه درست با آن را ناممکن می‌ سازد. یکی آنکه فضای مجازی، «شبکه ‌ای» است. شبکه یعنی یک سیستم درون‌پیوندی تا حدی شبیه مغز و سلسله اعصاب در بدن انسان که افراد و گروه‌ها را در این فضا به هم متصل می کند. باید توجه داشت که با ظهور فناوری هوش مصنوعی و حضور تمام‌قد آن در فضای مجازی، این شبکه به‌مراتب از قبل پیچیده ‌تر خواهد شد. ویژگی دیگر، «تعاملی» است. یعنی تولید محتوا در فضای مجازی مانند رسانه‌های سنتی یک طرفه نیست که کسی محتوایی را تولید و دیگران آن را مصرف کنند، بلکه در این فضا همه حتی کوچک‌ترین کاربر در مقام تولید‌کننده قرار دارد و حتی ممکن است تولیدی بکند که از محصول یک کمپانی بزرگ تولیدی، هم بیشتر دیده شود و هم اثر بیشتری داشته باشد. از سوی دیگر، به مدد شبکه ‌ای بودن فضای مجازی، هر محصولی این قابلیت را دارد که بدون هرگونه محدودیتی در تمام فضای مجازی منتشر شود. ویژگی بعدی، «فراسرزمینی» بودن فضای مجازی است. فراسرزمینی بودن یعنی اینکه مرزهای جغرافیایی و محدودیت‌های اعتباری ناشی از نظم ی دولت- ملت، مانع از کارکرد شبکه ‌ای فضای مجازی نیست. حتی باید گفت هرچند جغرافیا و حاکمیت ملی در فضای مجازی هنوز اثرگذار است، اما می ‌توان در آینده نزدیک، شاهد شرایطی بود که حاکمیت ملی حداقلی شده و در مواردی از بین رفته باشد و جای آن را حاکمیت شبکه ‌ای بگیرد. در این ‌صورت، کسانی که بر شبکه از جهات تکنیکی یا محتوایی تسلط دارند، جهان را تحت مدیریت خود قرار خواهند داد. ویژگی دیگر، «فردگرایی مضاعف» است. فردگرایی مضاعف با فردگرایی به معنای individualism و تبعات جامعه‌شناختی و روان ‌شناختی آن نسبت تنگاتنگی دارد، اما معنای آن به نحو فراتر، ناظر به گسترش قلمرو فرد در فضای مجازی است. ممکن است کسی بگوید، در شرایطی که یکی از مولفه‌ های فضای مجازی شبکه ‌ای شدن است، چگونه قلمرو فرد در فضای مجازی گسترش پیدا می کند؟ در پاسخ می گوییم، فرد در عین حال که در شبکه و محیط همگرا زیست می کند، اما می ‌تواند منویات خود را مستقل از جمع و به نحو واگرا پیش ببرد. بنابراین، شما در فضای مجازی با افرادی روبه‌رو هستید که هرچند به ظاهر در جمع هستند و از بعضی خواص جمع سود می‌برند، اما خطی مستقل و حتی در مواردی معارض با گرایش‌های جمع را دنبال می کنند و به اهداف خود نیز می ‌رسند. ویژگی بعدی، «صدق‌گریزی» است. یک وجه صدق‌ گریزی به هویت‌های جعلی و غیرواقعی در فضای مجازی برمی گردد، اما از نظر من، صدق‌گریزی ابعاد وسیع‌تری دارد. اصولا قابلیت‌های موجود در فضای مجازی، بستر مساعد را برای رشد ویروس دروغ و فریب مهیا می کند و این استعداد را دارد که افکار عمومی جهان را از حقایق دور کند. البته این ویژگی ذاتی فضای مجازی نیست، اما اهمیت زیادی دارد.

5  درحال حاضر، فضای مجازی به‌سرعت درحال ‌گذار است. یعنی عموما به شکل خطی از یک فناوری به فناوری دیگر که نسبت به فناوری قبلی برتری دارد، منتقل می‌شود. حتی بعضی‌ها از انتقال فضای مجازی به فناوری‌های جدید مانند وب معنا یا وب هوشمند، به انقلاب در فضای مجازی تعبیر کرده ‌اند، اما آنچه مسلم است، منظور از انقلاب، شورش علیه بنیادهای فضای مجازی و شکل‌ گیری فضای مجازی جدید نیست، بلکه منظور، قدرت فزاینده برای رشد و توسعه جهشی است تا حدی که نه‌فقط ظاهر جدیدی در فضای مجازی حاکم می‌شود بلکه بخش مهمی از مناسبات در این فضا نیز دستخوش تغییر می‌شود و به تبع آن زندگی فردی و جمعی انسان‌ها را متحول می کند. فضای مجازی با وب (۱) یا وب یکسویه شروع شد، اما به وب تعاملی یا وب (۲) منتقل شد و سپس خیلی سریع وب (۳) یعنی وب معنایی ظهور کرد. امروز هم شاهد پیدایش وب (۴) یا وب هوشمند هستیم که نه ‌فقط ابزارها و اشیا را هوشمند می کند، بلکه داده‌ها و محیط را هم هوشمندسازی می کند و حتما آینده جدید و شگفت‌آوری را برای فضای مجازی رقم خواهد زد. بنابراین، فضای مجازی چه از جهت تکنیکی و چه از جهت محتوایی یک فضای پویاست و تسلط بر آن نیز به افکار پویا نیازمند است.