تأثیر فضای مجازی در هویت و تربیت فرزندان

تأثیر فضای مجازی در هویت و تربیت فرزندان

آسیب شناسی فضای مجازی و خانواده

آسیب شناسی فضای مجازی و خانواده

مقدمه

هدف نهایی این پژوهـش، کـشف ابداع و تبیین توصیه ها و ت هایی مؤثر، برای کاهش پیامدهای نامطلوب فضای سایبر و بهره گیری شایسته از فرصت های پدیـد آمـده از فـضای سایبر است.فضای سایبری نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی اسـت با اینکه عمر خیلی زیادی ندارد، به خوبی توانسته در زندگی مردم در سنین مختلف جا باز کند. مردم از گـروه هـای اجـتماعی متفاوت در فضای مجازی گردهم آمده اند و بدون محدودیت هر لحظه در هـر کـجا که باشند میتواند با هر نقطه ای از جهان که بخواهند ارتباط برقرار کند. و این امر به مـرور مـیزان کـنترل خانواده ها و مدارس آموخته های نسل جدید و نیز کیفیت و جهت گیری های آموزشی و تـربیتی خـانواده هـا، مدارس و جامعه را متأثر ساخته است. بنابرین لازمة تعادل در این محیط های مجازی برخورداری از یـکسری مـهارت های فـنی و فناوری است. اینترنت و سرویس های ارائه شده در قالب آن، در عین حال که ابزار مفیدی برای کسب و تـبادل اطـلاعات است اما میتواند مخرب نیز باشد، به بیان دیگر، اینترنت ابزار قدرتمندی اسـت کـه هـم میتواند باعث فساد گردد و هم ابزار آموزش و تعلیم و رشد علمی، فرهنگی و اجتماعی نوجوانان را فـراهم آورد. در نـتیجه بررسی مسائل مربوط به این شبکه ها جهت اتخاذ تصمیمات صحیح و برنامه ریـزی دقـیق تـوسط مسئولان فرهنگی و اجتماعی و نیز والدین ضروری است. حال با توجه به این مقدمه این سـؤال مـطرح می شود که تأثیرات فضای مجازی چیست و چگونه می توان از تأثیرات زیـانبار آن پیـشگیری نـمود.

اهمیت تحقیق

با توجه به اهمیت فضای مجازی در توسعه جوامع در جامعه ما نیز در سال هـای اخـیر بـه فناوری اطلاعات ارتباطات توجه زیادی شده است ولی در این رابطه آسیب های جـدی وجـود دارد که ضروری است به ریشه یابی آن پرداخت. «کشور ما از نظر بهره مندی از اینترنت در بین 7 کشور جـهان رتـبه 87 دارد که 35درصد استفاده کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل میدهند و میانگین مصرف شـده بـرای اینترنت 52 دقیقه در هفته (صادقیان، 1384) شبکه های دوسـت یـابی در کـشور ما در میان جوانان رتبه سوم در این شـبکه هـا کسب کرده اند (ستارزاده، 1386). فرهنگ رسانه ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشتغال کـرده و از آن مـهمتر، نمایانگر نقش خانواده در کنار ایـن ابـررسانه است کـه والدیـن روی فـرزندان خود تا چه حد کنترل تـربیتی و نـظارت اخلاقی دارند.

بروز آسیب های نوظهور میتواند زمینه ساز نوع جدیدی از آسـیب هـای اجتماعی و روانی باشد، به همین دلیـل، برنامه ریزی برای شـناسایی، پیـشگیری و کاهش آسیب های نوظهور لازم و ضـروری اسـت. در این مقاله سعی شده است به آسیب های مرتبط با اینترنت به ویـژه عـضویت در شبکه های اجتماعی مجازی پرداخـته و بـرای رفـع این گونه مـعضلات پیـشنهاداتی ارائه می گردد.

مـبانی نـظری در مورد تأثیرات فضای مجازی و تربیت اسلامی یکی از بزرگترین مسائل اجتماعی که جوامع امروزی بـه آن مـبتلا هستند، ضعف بنیاد خانواده است. از آنـجایی کـه مشکلات خـانواده بـه صـورت نا به هنجاری اجتماعی بروز مـیکند، خانواده و سلامت آن از اهمیت فوق العاده ای برخوردار هستند. صرف نظر از آمار و ارقام بالا و روزافزونی که در مـسائلی مـانند بالارفتن سن ازدواج – طلاق- فرار از منزل، فـحشا و سـایر مـسائل خـانوادگی وجـود دارد، سردشدن ارتباطات عـاطفی، نـیتی ها از زندگی خانوادگی است که باعث ناکامی و شکست های بزرگی در زندگی جوانان شده است. اینها نـشان از مـشکلات عـمیقی در سطح خانواده دارد که به نوعی باید ریـشه یـابی و درمـان شـوند. یـکی از زمـینه های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولاً نیتی از زندگی مشترک، فضای مجازی است که تحت تأثیر تولیدات رسانه ای به وجود آمده و باعث شده تا سطح توقع و ء از زنـدگی های مشترک را به ویژه در میان نسل جوان بالا ببرد. تحت تأثیر این فضا، آنچه جوان باید از زندگی مشترک انتظار داشته باشد. به نوعی تحریف می شود و لذت و صمیمیتی که از برنامه هـا و مـحتویات رسانه ها، مانند فیلم ها و سریال ها در اذهان جوانان نقش میبندد تا حد بسیار زیادی در زندگی طبیعی قابل دستیابی نخواهد بود و این میتواند تبعات زیانباری برای آینده جوانان بـه هـمراه داشته باشد.

اعتیاد به اینترنت

یکی از آسیب های اینترنت، اعتیاد به آن است و در جامعه ما نیز با گسترش روز افزون اینترنت شاهد این مـسئله هـستیم نتیجه پژوهش های انجام شـده در کـشور ما نشان می دهد که بیشترین استفاده کنندگان از اینترنت جوانان هستند و 35درصد از آن ها به دلیل حضور در چت روم، 28درصد برای بازی های اینترنتی، 30درصد بـه مـنظور چک کردن پست الکـترونیکی و 25درصـد به دلیل جستجو در شبکه های جهانی هستند (رحیمی، 1390). اعتیاد به اینترنت میتواند مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی برای مخاطبان به وجود آورد اگر استفاده کنندگان از اینترنت نتوانند به مدت یک ماه دوری از ایـنترنت را تـحمل کنند، در معرض خطر اعتیاد به آن قرار دارند. و متأسفانه شاهد این پدیده در میان جوانان هستیم. به طوری که برخی از جوانان شبها را تا صبح با اینترنت می گذرانند و تمام صبح را خواب هـستند و ایـن مسئله آغـازگر آسیب های متعدد دیگر نیز میشود. از جمله این آسیب ها میتوان به آسیب های خانوادگی، ارتباطی، عـاطفی، روانی، جسمی و اقتصادی اشاره کرد (رحیمی، 1390).

آسیب فکری: استفاده از حد مـتعارف از ایـنترنت بـه وابستگی شدید روانی و فکری می انجامد.

آسیب جسمانی: فشارهای عصبی، چاقی، انزوا و چشم درد.

آسیب های اجتماعی و فـرهنگی: گـاه مشاهده می شود که افراد چنان در اتاق های گفتگو غرق میشوند که حـتی زمـان صـرف غذا را فراموش می کنند، این ها علایمی شبیه الکلی ها یا معتادان دارند. بسیاری از آنـان از بیخوابی رنج میبرند، خسته اند و روابطشان با اطرافیان به حداقل رسیده است.

گـسست فکری و عاطفی: با ورود بـه ایـنترنت و رایانه به درون خانواده ها بین والدین و فرزندان جدایی فکری – عاطفی و فیزیکی رخ میدهد و پیشرفت خیره کننده فناوری تأثیرات محسوس و نامحسوس زیادی را بر زندگی دختران گذاشته است.

آسیب های اجتماعی ناشی از ایـنترنت

سوق دادن جوانان به سوء استفاده از وبلاگ ها و وبسایت ها اینترنتی علاوه بر مسائل خلاف اخلاق و عفت عمومی (نظیر تشویق به رابطه جنسی نامشروع) شامل موارد زیر است:

1- توهین به ائمـه و مـقدسات ( به علت عدم نظارت خانواده)

2- توهین به قومیت های مختلف

3- سایت های الحادی که نوجوانان و جوانان را به شیطان پرستی و پذیرش عقاید و سایر فرقه های ضاله تشویق می کند.

ترویج بی دیـنی

ترویج بی دیـنی: تـغییراتی در حوزه دینی در جامعه رخ داده است.

1- کاهش آموزه های دینی درخانواده

2- دوری خانواده از شرعیت

3- کم رنگ شدن حریم های دینی در روابط خانوادگی. شبکه های سازمان یافته ضد دینی با ایجاد اتاق هـا وانـجمن های عمومی، در مناسبت های گوناگون مذهبی اقدام به تولید و پخش محتواهای ضد دین میکنند. اهداف عمده این شبکه ها تقدس زدایی از اعتقادات مذهبی، توهین به خداوند، قرآن، پیامبر و مـعصومین(ع) تـرویج انـواع انحرافات اخلاقی و دور کردن کاربران از بـاورهای دیـنی اسـت. از سوی دیگر به این نکته باید توجه شود که یکی از ت های اساسی غرب اشاعه تفکر اسلام /شیعه هراسی است، یـعنی تـبلیغ ایـن باور که: هر دینی داشته باشید جزء اسـلام بـنابراین با ایجاد وبسایت ها، وبلاگ ها، شبکه های اجتماعی، انجمن های مجازی و دیگر ترفندهای مختلف (مانند بهره گیری از جـذابیت هـای جـنسی و تبلیغات وسیع) سعی در جذب حداکثری کاربران اینترنت به ویژه جـوانان، در آئین های پیش از اسلام به ویژه مسیحیت دارند. بسیاری از اتاق ها وبلاگ ها و انجمن ها زمینه گمراهی یـا سـردرگمی کـاربران به ویژه جوانان در این حوزه فراهم میکند. زیر سؤال بردن آیـات و حـقایق قرآن، وجود شخصیت تاریخی حضرت محمد(ص) را فراهم میکند که از موارد انحرافی در این فضا است.

خداوند در قـرآن مـی فـرمایند: «ولا یزالون یقاتولونکم حتی یردوکم عن دینکم ان استطاع» مفهوم این آیه شریفه ایـن اسـت کـه دشمنان دست از مقاتله و مبارزه با ما برنمی دارند مگر اینکه ما دست از دین خـود بـرداریم. «لا یـجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا» هرگز خداوند راهی برای نفوذ کافران در مؤمنان قرار نـداده اسـت یا قرار نمیدهد.

سوء استفاده از اتاق های گفت و گو (چت روم)

چت می تواند یک مـحیط عـلمی بـاشد ولی تبدیل به یک محیط مبتذل برای بسیاری از کاربران ایرانی شده است. چت روم بـا تـوجه به زنده بودن محیط موجب انحراف دختران و سوء استفاده از پسران نوجوان و ن و نـهایتاً از هـم پاشـیدن خانواده های ما شده است و بسیاری از محتواهای ارائه شده در فضای مجازی و اتاق های گفتگو(چت روم) بـدون در نـظر گرفتن اقتضای سنی مخاطب در معرض دید و برداشت و تحلیل وی قرار میگیرد. اغلب ایـن مـحتوا اعـم از متن، عکس و فیلم نیز دارای زمینه های انحرافی هستند بنابراین می توانند جوان و نوجوان را که در شـرایط خـاص جـسمی و غلیان غرایز جنسی قرار دارد دچار سردرگمی کند و از سیر ارزش ها منحرف سازد. اتـاق هـای گفتگو مروج سبک غربی هستند، اما انگار مأموریت این شبکه ها بیشتر برای تغییر ارزش هـا و سـبک زندگی حاکم در کشورهای دیگر است. فهرست برخی از آسیب های چت کردن کـه مـیتواند کاربران را مورد تهدید جدی قرار دهد.

 فضای مجازی و آسیب های اجتماعی آن

 فضای مجازی و آسیب های اجتماعی آن

گسترش استفاده از اینترنت و فضای مجازی در تعاملات روزمره منجر به ایجاد تغییر در زندگی روزمره افراد به ویژه قشر جوان شده است. جاذبه های این فضا منجر شده افراد ساعات زیادی از روز خود را در این فضا گذرانده و تعاملات در این فضا را جایگزین تعاملات با اعضای خانواده و همسالان خود کنند. این موضوع صدمات جبران ناپذیری را به رشد اجتماعی افراد وارد کرده و ساختار زندگی اجتماعی آنان را تغییر داده است. در این مقاله برخی از آسیب هایی که این فضا می تواند به بعد اجتماعی زندگی کاربران وارد کند را مورد بررسی قرار می دهیم.

1-ایجاد نیتی های خانوادگی

یکی از بزرگترین معضلات اجتماعی که جوامع امروزی به آن مبتلا شده اند، ضعف بنیان خانواده است. بالا رفتن سن ازدواج، افزایش آمار طلاق، سرد شدن ارتباطات عاطفی، نیتی از زندگی خانوادگی همگی از مشکلات عمیقی است که دامنگیر خانواده ها شده است. وقتی نگاهی به علل بروز این مشکلات از دیدگاه کارشناسان می پردازیم، می توانیم سهمی را نیز از فضای مجازی مشاهده کنیم.
کارشناسان معتقدند استفاده از این فضا نه تنها باعث تغییر شکل روابط میان اعضای خانواده شده؛ بلکه سطح توقع از زندگی مشترک را نیز تغییر داده است. فرزندان به جای برقراری ارتباط با والدین، سرگرم ارتباطات مجازی و سرگرمی های این فضا شده و از ارتباطات واقعی و آموزش های مورد نیازشان دور شده اند. زوجین این فضا را محلی برای اختلافات خانوادگی شان قرار داده اند و به جای استفاده از نظرات کارشناسان، خود را در معرض راهنمایی های غلط مطرح شده در این فضا قرار می دهند. این فضا حتی زمینه را برای روابط نامشروع و خیانت های میان زوجین باز کرده است. این موارد و موارد بسیار دیگر، همگی ناهنجاری هایی هستند که فضای مجازی زمینه ساز آن بوده است.

2-اختلال در شکل گیری هویت نوجوانان

هویت یک فرد از سه بعد شخصی، اجتماعی و فرهنگی تشکیل شده است. هویت شخصی، ویژگی های منحصر به فرد یک شخص است. هویت اجتماعی در اثر ارتباط با گروه های مختلف شکل گرفته و متأثر از آن هاست و هویت فرهنگی، باورها و اعتقادات فرد است که از بدو تولد و در اثر تعاملات محیطی در او شکل گرفته است. قرار گرفتن در محیط مناسب خانوادگی، اجتماعی و همسالان منجر به شکل گیری هویتی سالم در یک فرد خواهد شد.
سنین نوجوانی، سنینی است که در آن هویت اصلی فرد شکل می گیرد و متأسفانه اکنون اکثر نوجوانان بیشتر وقت خود را در فضای مجازی و در ارتباط با افراد ناشناس در این فضا می گذرانند. این فضا صحنه ای فرهنگی و اجتماعی است که فرد در آن می تواند خود را در نقش های متفاوت قرار دهد و این امر منجر به چند شخصیتی شدن او خواهد گردید. فضای مجازی فضایی است که هویت شخصی و مشخصات فردی قابل پنهان کردن است و قرار گرفتن در نقش های گوناگون به ویژه در سنین نوجوانی منجر به شکل گیری هویت ناسالم و اختلالات شخصیتی آنان می گردد.

3-تعارض ارزش ها

از دیگر معضلات فضای مجازی، ورود ارزش ها و فرهنگ غربی به درون خانواده ها و ایجاد تغییر در نظام ارزشی خانواده هاست. نتایج مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که حضور بیش از حد در فضای مجازی منجر به کمرنگ شدن فرهنگ ایرانی - اسلامی در درون خانواده ها شده است. این موضوع آسیب های فرهنگی زیادی را به سطح جامعه وارد کرده است.

4-انزوای اجتماعی

امروزه در زندگی اجتماعی، فضای مجازی جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. افراد ساعت ها از وقت خود را در فضای مجازی گذرانده و به جای فعالیت های اجتماعی، به فعالیت های فردی روی می آورند. این موضوع افراد را در افسردگی و انزوای اجتماعی فرو خواهد برد، چه بسا خود آن ها از این موضوع آگاهی نداشته و حتی ممکن است آن را تأیید نکنند.

هشدار، ی، هرمی، قمار، شرط بندی، اطلاع رسانی

دانش‌آموزان و فضای مجازی و آسیب‌ها

دانش‌آموزان و فضای مجازی و آسیب‌ها

امروزه فضای مجازی چنان نوجوانان و جوانان را در بازار رنگارنگ خود فرو برده است که گویی هرگز خبری از بازی ها و فعالیت های دسته جمعی آنان نبوده است.
در دنیای کنونی، فضای مجازی پناهگاهی پردردسر برای نوجوان و جوانان است و در حالی روی خوش به آنها نشان می دهد که در دالان های هزار تویش هزاران تهدید وجود دارد.
گرچه فضای مجازی دارای فرصت های علمی و ارتباط های اجتماعی نیز هست اما استفاده بی رویه دانش آموزان و جوانان از فضای مجازی منجر به انزوای آنان شده است.
این هویت کاذب و زودگذر تصویری غیرواقعی برای افراد ایجاد می کند و منجر به این می شود که افراد  در تلاش و تکاپو برای حضور بیشتر در شبکه های اجتماعی از جمله  فیس بوک و وایبر باشند و چت کنند.
 دانش آموز در فضای مجازی بدون توجه به هویت سعی در ارائه افکار و علایق و اندیشه های خود دارد که این بسیار خطرناک است.
این روزها شاهد اعتیاد اینترنتی جوانان و نوجوانان به ویژه دانش آموزان هستیم؛ در حالی که جوانان در این محیط ها آسیب پذیری بسیاری دارند.
پرسه زدن بی رویه دانش آموزان در فضای مجازی آفتی برای نظام آموزشی  محسوب می شود به گونه ای که سبب نگرانی خانواده ها ، مدیران و معلمان به دلیل عدم استفاده صحیح از این فضا شده است.
فضای دنیای مجازی با عمق بسیار زیاد که ورود به آن آسان اما خارج شدن از آن گاه با ضربات روحی و جسمی همراه است، می تواند تا مدت ها بار ذهنی برای کاربران داشته باشد. 
تاثیرات پرسه زنی بی هدف در این فضا بر ذهن دانش آموزان بیشتر است که بی حوصلگی ، عدم تمرکز فکری ، افت تحصیلی و عدم موفقیت در تحصیل می تواند از تبعات آن باشد. 

آفت ها در فضای مجازی 
روانشناس البرزی گفت: آفت های فضای مجازی در زمینه تحصیل دانش آموزان را می توان با هدف سازی و زمان بندی حضور آنان در این فضا، سم زدایی کرد.
یونس جاویدنسب خاطرنشان کرد: می توان با افزایش سواد رسانه ای و مدیریت صحیح آن ،  فضا ی مجازی را به ابزاری برای مطالعه و پیشرفت علمی دانش آموزان و  جوانان تبدیل کرد. 
وی بیان داشت: فضای مجازی یک  ابزار ارتباطی است که نیاز به بروشور و راهنمای استفاده دارد و در صورت بررسی تمام موارد مفید و مضر آن، می توان کارکردهای مثبت این فضا را برجسته کرد.
جاوید نسب یادآور شد: در کشور ما به دلیل این که آفت های فضای مجازی به خوبی بیان نشده، بار منفی آن بیشتر است. 
وی در ادامه به  تصمیم گیری در انتخاب صفحه های فضای مجازی پرداخت و افزود: کامنت گذاری یکی از آفت های این فضا برای دانش آموزان است زیرا توانمندی ذهنی دانش آموزان را کند می کند. 
جاویدنسب  تصریح کرد: گرفتن هر تصمیمی، قسمتی از توانمندی ذهن را معطوف به خود می کند و بارالکتریکی منفی در مغز ایجاد می کند چرا که هر تصمیم ریشه الکتروشیمیایی دارد و مغز ما مانند یک دستگاه الکتریکی عمل می کند و خسته می شود که این مهم از نظر علمی ثابت شده است.
وی اضافه کرد: حضور در فضای مجازی و تصمیم گیری در باره ادامه فعالیت در یک صفحه یا لایک کردن آن یا دنباله وری از یک صفحه یا کامنت گذاری و غیره، همه تصمیم های ناخودآگاهی است که به شدت خستگی ذهنی به دنبال دارد.
 جاوید نسب گفت: همواره موضوعی که در مشاوره های آموزشی به دانش آموزان تاکید می کنیم این است که وقتی در فضای مجازی هستید بدانید که تا ۲۰ دقیقه بعد توانمندی ذهن پایین است. 
این روانشناس ازمقایسه کردن به عنوان دیگر آفت های فضای مجاز یاد کرد و یادآور شد: مقایسه زندگی شخصی با ظاهر زندگی دیگران از دیگر آفت های فضای مجازی است.
 وی عنوان کرد: با ورود به فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، افراد ناخودآگاه وارد میدان مقایسه ای می شوند که واقعیت زندگی خود و بطن آن را با ظاهر و ویترین زندگی دیگران مقایسه می کنند.
جاویدنسب ادامه داد: این ویژگی احساس عجیبی را در افراد و به ویژه دانش آموزان ایجاد می کند که زندگی آنها بد و فجیع است و همین امر علاوه بر خستگی ذهنی، نوعی تسلسل و عدم خودباوری در آنان به وجود می آورد. 
وی آنچه را بیشتر باعث دغدغه خانواده ها در فضای مجازی شده است، تعارض ارزش های ایرانی ـ اسلامی در فضای مجازی دانست زیرا این تکنولوژی ها چالش های هویتی برای جوانان ایجاد می کند که با مولفه های فرهنگ اسلامی و ایرانی مغایر است.

مسئولیت، هنجار، تخیلات 

استاد دانشگاه و روانشناس  البرزی نیز گفت: فضای مجازی یک جامعه بدون هنجار و بدون مسوولیت است و انسان ها در این فضا آرام آرام نسبت به مسوولیت هایی که پذیرفته اند و هنجارهایی که باید به آن پایبند باشند دلسرد می شوند به گونه ای که به مرور زمان، مسوولیت برایشان محدودیت می شود.
علی ریحانی این آفت را یک مشکل بسیار بزرگ روانشناختی دانست و اظهار داشت: از نظر علمی هم ثابت شده است افرادی که ساعت های بسیار دراین فضا وقت می گذرانند دچار نوعی اعتیاد می شوند که یکی از نشانه های مهم آن، کم شدن مسوولیت پذیری افراد است. 
وی بیان داشت: دانش آموزی که به صورت افسارگسیخته ، بدون زمان  و باز کردن هر صحفه ای از فضای مجازی  دست می زند و این وضعیت برای او عادت می شود دیگر محدودیت ها در زندگی برایش معنایی ندارد.
وی از یادگیری دیداری به عنوان دیگر آفت فضای مجازی یاد کرد و یادآورشد: از بین رفتن روحیه مهارت آموزی شنیداری و جایگزین شدن یادگیری دیداری و موقت از دیگر آفت های حضور پررنگ نوجوانان و جوانان در فضای مجازی است که منجر به افت تحصیلی در دانش آموزان می شود.
 این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد:  حجم بسیاز زیادی از ذهن دانش آموزان با فیلم ها و تصویرهایی که در فضای مجازی می بینند پر می شود به همین دلیل این عادت به شدت توانمندی دریافت های مطالعاتی و شنیداری را دروی پایین می آورد.
وی تخیل را از دیگر آفت های فضای مجازی برشمرد و اضافه کرد: وقت گذرانی در فضای مجازی هیچ دستاورد بیرونی ندارد و مانند خواب یا سفر خیالی است که انسان را د توهمات خود فرو می برد .
ریحانی بیان داشت : زمانی که فرد به دنیای واقعی بر می گردد، متوجه فاصله زیاد خود با دنیای واقعی  می شود که همین موضوع به شدت افسردگی می آورد.

واقعیت فضای مجازی و نقشه راه انقلاب اسلامی

واقعیت فضای مجازی و نقشه راه انقلاب اسلامی

فناوری و رشد فضای مجازی به صورت فزاینده درحال پیشرفت و گسترش در همه ابعاد زندگی بشر است و در این میان اگر فکری برای ساماندهی این سیل اطلاعاتی نشود، بی گمان این فرصت می ‌تواند همچون هر پدیده دوسویه دیگری به تهدید تبدیل شود. البته پرواضح است همان‌ گونه که از ترس مرگ نباید تن به خودکشی سپرد، از احتمال تهدید نیز نباید از فرصت‌ ها چشم‌ پوشید و بلکه باید زمینه استفاده هدفمند و کم‌آسیب را بیش از پیش فراهم کرد. ناگفته پیداست که دستیابی به این مهم ااماتی دارد. در همین راستا الگویی با عنوان «الگوی حکمرانی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی» را پیشنهاد شد. الگویی که شش‌ضلعی می‌ خواندش و از 6 محور اساسی شبکه ملی اطلاعات، شبکه فراملی اطلاعات، نظام حقوق بین‌الملل، گفتمان مواجهه انقلابی، شرکت‌ های بزرگ غیردولتی و بسیج سایبری فراملی تشکیل شده است. این 6 محور اگرچه از یک جنس نیستند؛ اما در موفقیت یکدیگر نقش جدی ایفا کرده و عمده اهداف جمهوری اسلامی در فضای مجازی را پوشش می دهند. در شروع بحث و به‌ عنوان مقدمه، چند مطلب مهم و تعیین‌کننده که نقش مهمی در درک مباحث خواهد داشت را خدمت‌تان مطرح می کنم:

1 باید بدانیم با چه پدیده مهمی روبه‌رو هستیم. هرچند من فضای مجازی را جهان دوم تلقی نمی کنم، اما نمی ‌توان انکار کرد که فضای مجازی تقریبا در همه سطوح زندگی فردی و اجتماعی مردم جهان نفوذ کرده و در آینده نزدیک، نفوذ خود را در چند گام تازه، تکمیل خواهد کرد. درواقع، فضای مجازی درحال ایجاد یک تمدن جدید بشری است که نه ‌فقط از تمدن‌ های قبلی به‌مراتب پیشرفته ‌تر و در عین حال پیچیده‌ تر است، بلکه علاوه‌ بر سرعت برق‌آسای خود، فراگیر‌تر است؛ یعنی دایره هضم و جذب آن از تمدن غرب مدرن بیشتر است.

2 روشن است که فضای مجازی از بطن مدرنیته متولد شده است. یعنی با وجود آنکه از آن به‌عنوان تمدن جدید تعبیر شده، اما منقطع یا در عرض مدرنیته نیست بلکه در طول مدرنیته است. بنابراین، هم جهان ‌بینی حاکم بر فضای مجازی، جهان‌بینی سکولار است و هم به‌تبع آن، ایدئولوژی زاییده از آن یک ایدئولوژی سکولار است. لذا وقتی گفته می‌شود فضای مجازی یک پدیده مدرن است، یعنی با ابتنا به اصول مدرنیسم شکل گرفته و به جلو می‌رود. البته من تسلط اصول مدرنیسم در فضای مجازی را مطلق نمی دانم و از همین جهت معتقدم شورش علیه ایدئولوژی فضای مجازی و تغییر در آن ممکن است؛ پس می ‌توان گفت، جمهوری اسلامی ایران، همچنانکه با تصرف نسبی در فناوری‌های مدرن به نفع اهداف خود از آنها استفاده کرده است، در فضای مجازی نیز این تصرف و بهره‌برداری ممکن است، هرچند نباید جانب احتیاط را از دست داد.

3  همان ‌طور که در ابتدا اشاره کردم، تلقی من از فضای مجازی، شکل‌گیری یک جهان جدید در مماس یا در بطن جهان واقع نیست. اصولا تعبیر مجازی یا virtual  کمی فریبنده است و این تصور را به وجود می‌آورد که فضای مجازی بیرون از جهان واقع خلق شده و زیستی خارج از جهان واقع را شکل می دهد، لکن از نظر من، هر آنچه در فضای مجازی رخ می دهد، حتی آنچه از آن به محیط ‌های شبیه‌ سازی‌شده، کاملا خیالی و متفاوت از جهان واقعی تعبیر می‌شود، نه‌فقط مبدأ آن جهان حقیقی است بلکه مقصد و انتهای آن هم جهان واقعی است و اگر جهان واقعی نباشد، کالعدم است. ممکن است بعضی این مجاز را با مجاز فلسفی مقایسه کنند و براساس آن فضای مجازی را امری غیر واقعی توصیف کنند، این درحالی است که در مجاز فلسفی، ایجاد کلی در ذهن نیز بالعرض وجود عینی دارد، هرچند مصداق ذاتی وجود تلقی نمی‌شود. پس هر آنچه در ذهن متولد می‌شود، وجود واقعی دارد، با این ملاحظه که نه‌فقط منشأ آن جهان واقع است بلکه می ‌تواند آثار بزرگی در جهان واقع داشته باشد. البته از آنجا که فضای مجازی یک محیط فیزیکی است، عینیت در آن از جهات زیادی با عینیت در ذهن انسان متفاوت است.

4 فضای مجازی دارای ویژگی ‌ها و مولفه ‌هایی است که اگر این مولفه‌ها عمیقا درک نشود، مواجهه درست با آن را ناممکن می‌ سازد. یکی آنکه فضای مجازی، «شبکه ‌ای» است. شبکه یعنی یک سیستم درون‌پیوندی تا حدی شبیه مغز و سلسله اعصاب در بدن انسان که افراد و گروه‌ها را در این فضا به هم متصل می کند. باید توجه داشت که با ظهور فناوری هوش مصنوعی و حضور تمام‌قد آن در فضای مجازی، این شبکه به‌مراتب از قبل پیچیده ‌تر خواهد شد. ویژگی دیگر، «تعاملی» است. یعنی تولید محتوا در فضای مجازی مانند رسانه‌های سنتی یک طرفه نیست که کسی محتوایی را تولید و دیگران آن را مصرف کنند، بلکه در این فضا همه حتی کوچک‌ترین کاربر در مقام تولید‌کننده قرار دارد و حتی ممکن است تولیدی بکند که از محصول یک کمپانی بزرگ تولیدی، هم بیشتر دیده شود و هم اثر بیشتری داشته باشد. از سوی دیگر، به مدد شبکه ‌ای بودن فضای مجازی، هر محصولی این قابلیت را دارد که بدون هرگونه محدودیتی در تمام فضای مجازی منتشر شود. ویژگی بعدی، «فراسرزمینی» بودن فضای مجازی است. فراسرزمینی بودن یعنی اینکه مرزهای جغرافیایی و محدودیت‌های اعتباری ناشی از نظم ی دولت- ملت، مانع از کارکرد شبکه ‌ای فضای مجازی نیست. حتی باید گفت هرچند جغرافیا و حاکمیت ملی در فضای مجازی هنوز اثرگذار است، اما می ‌توان در آینده نزدیک، شاهد شرایطی بود که حاکمیت ملی حداقلی شده و در مواردی از بین رفته باشد و جای آن را حاکمیت شبکه ‌ای بگیرد. در این ‌صورت، کسانی که بر شبکه از جهات تکنیکی یا محتوایی تسلط دارند، جهان را تحت مدیریت خود قرار خواهند داد. ویژگی دیگر، «فردگرایی مضاعف» است. فردگرایی مضاعف با فردگرایی به معنای individualism و تبعات جامعه‌شناختی و روان ‌شناختی آن نسبت تنگاتنگی دارد، اما معنای آن به نحو فراتر، ناظر به گسترش قلمرو فرد در فضای مجازی است. ممکن است کسی بگوید، در شرایطی که یکی از مولفه‌ های فضای مجازی شبکه ‌ای شدن است، چگونه قلمرو فرد در فضای مجازی گسترش پیدا می کند؟ در پاسخ می گوییم، فرد در عین حال که در شبکه و محیط همگرا زیست می کند، اما می ‌تواند منویات خود را مستقل از جمع و به نحو واگرا پیش ببرد. بنابراین، شما در فضای مجازی با افرادی روبه‌رو هستید که هرچند به ظاهر در جمع هستند و از بعضی خواص جمع سود می‌برند، اما خطی مستقل و حتی در مواردی معارض با گرایش‌های جمع را دنبال می کنند و به اهداف خود نیز می ‌رسند. ویژگی بعدی، «صدق‌گریزی» است. یک وجه صدق‌ گریزی به هویت‌های جعلی و غیرواقعی در فضای مجازی برمی گردد، اما از نظر من، صدق‌گریزی ابعاد وسیع‌تری دارد. اصولا قابلیت‌های موجود در فضای مجازی، بستر مساعد را برای رشد ویروس دروغ و فریب مهیا می کند و این استعداد را دارد که افکار عمومی جهان را از حقایق دور کند. البته این ویژگی ذاتی فضای مجازی نیست، اما اهمیت زیادی دارد.

5  درحال حاضر، فضای مجازی به‌سرعت درحال ‌گذار است. یعنی عموما به شکل خطی از یک فناوری به فناوری دیگر که نسبت به فناوری قبلی برتری دارد، منتقل می‌شود. حتی بعضی‌ها از انتقال فضای مجازی به فناوری‌های جدید مانند وب معنا یا وب هوشمند، به انقلاب در فضای مجازی تعبیر کرده ‌اند، اما آنچه مسلم است، منظور از انقلاب، شورش علیه بنیادهای فضای مجازی و شکل‌ گیری فضای مجازی جدید نیست، بلکه منظور، قدرت فزاینده برای رشد و توسعه جهشی است تا حدی که نه‌فقط ظاهر جدیدی در فضای مجازی حاکم می‌شود بلکه بخش مهمی از مناسبات در این فضا نیز دستخوش تغییر می‌شود و به تبع آن زندگی فردی و جمعی انسان‌ها را متحول می کند. فضای مجازی با وب (۱) یا وب یکسویه شروع شد، اما به وب تعاملی یا وب (۲) منتقل شد و سپس خیلی سریع وب (۳) یعنی وب معنایی ظهور کرد. امروز هم شاهد پیدایش وب (۴) یا وب هوشمند هستیم که نه ‌فقط ابزارها و اشیا را هوشمند می کند، بلکه داده‌ها و محیط را هم هوشمندسازی می کند و حتما آینده جدید و شگفت‌آوری را برای فضای مجازی رقم خواهد زد. بنابراین، فضای مجازی چه از جهت تکنیکی و چه از جهت محتوایی یک فضای پویاست و تسلط بر آن نیز به افکار پویا نیازمند است.